فن بیان چیست؟

وقتی در این صفحه هستید و مطالعه این مقاله را شروع کرده اید یعنی داشتن کلامی قدرتمند و نافذ برایتان اهمیت دارد، یعنی احساس کرده اید که خوب صحبت کردن چقدر می تواند در زندگی شما اثرگذار باشد، یعنی آمده اید تا برای یکبار هم که شده نسخه فن بیان را برای همیشه بپیچید و خیال خودتان را برای یک عمر راحت کنید.

بیایید باهم ببینیم فن بیان چیست و چرا انقدر اهمیت دارد.

فن بیان چیست؟

وقتی وارد فضای کلام می شویم با دو موضوع جداگانه اما به هم وابسته مواجه می شویم:  “خوب حرف زدن”  و  “حرفِ خوب زدن“

به عبارت دیگر با دو مقوله سخنوری و سخنرانی روبرو هستیم.

سخنوری یا همان هوش کلامی به این موضوع می پردازد که چطور حرفِ خوب بزنیم و سخنرانی و فن بیان به این موضوع می پردازد که حرف خوب را چطور خوب بیان کنیم(چطور خوب حرف بزنیم).

در مقاله های قبلی بطور مفصل به موضوع هوش کلامی پرداختیم (پیشنهاد می کنم حتماً آن مقاله را مطاله کنید) و در این مقاله قرار است بر روی فن بیان و سخنرانی تمرکز کنیم.

تعریف فن بیان

اگر بخواهم خیلی ساده فن بیان را تعریف کنم می گویم فن بیان یعنی ما یک سری اصول و قواعد را در هنگام صحبت کردن رعایت کنیم تا مخاطب به ما توجه کند و جانِ کلام ما را بهتر متوجه شود در نتیجه پیام ما سریعتر منتقل شود.

این اصول و قواعد همگی قابل یادگیری هستند و به هر کدام هم تمریناتی اختصاص یافته است تا افراد بتوانند با تمرین هر کدام سریعتر رشد کنند.

فن بیان قوی شامل چه مواردی می شود؟

همانطور که در تعریف فن بیان گفته شد، برای تقویت فن بیان بایستی اصول و قواعدی را رعایت کرد. برخی از این اصول را در ادامه برایتان آورده ام:

تلفظ صحیح و درست لغات؛

آهنگین کردن کلام؛

داشتن لحن مناسب؛

 استفاده بجا از مکث ها و تاکیدها؛

 بالا و پایین آوردن دامنه صدا؛

افزایش و کاهش سرعت کلام؛

حذف تکه کلام ها؛

حذف  اِ اِ اِ  گفتن ها؛

حذف مِن مِن کردن ها؛

داشتن صلابت در هنگام صحبت کردن؛

دخیل کردن احساس در صحبت و صدا؛

کنترل تنفس؛

کنترل لرزش صدا؛

حفظ کردن ارتباط چشمی؛

رعایت زبان بدن اصولی؛

و … .

چرا باید فن بیان خوبی داشته باشیم؟

هر کدام از ما در هر جایگاه و هر لباس و هر موقعیتی که باشیم برای ارتباط برقرار کردن نیاز داریم صحبت کنیم. نمی خواهم بگویم ارتباطات فقط صحبت کردن است و بس اما اگر حقیقت ماجرا را بخواهید قسمت عمده ای از ارتباطات ما به صحبت کردن گره خورده است.

استاد سخن، سعدی شیرازی در یک بیت سروده است که:

شما اگر مدیر یک مجموعه باشید یا کارمند آن، فروشنده باشید یا دانشجو، فرزند یک خانواده باشید یا پدر و مادر آن خانواده قطعاً در لحظاتی نیاز دارید که صحبت کنید و چیزی که در ذهن دارید را به دیگران منتقل کنید. همچنین دوست دارید این انتقال به بهترین شکل انجام شود و دیگران منظور شما را سریعتر و راحت تر درک کنند. پس نیاز دارید فن بیان را در خود تقویت کنید.

برخی ها تصور می کنند چون قرار نیست سخنرانی کنند پس نیازی هم به یادگیری مهارت های فن بیان ندارند درحالی که چه برای صدها نفر صحبت کنیم چه تنها برای یک نفر  باز هم اسم آن سخنرانی است و نیاز داریم اصول صحبت کردن حرفه ای را بیاموزیم.

فرض کنید قرار است در یک مصاحبه استخدامی شرکت کنید، یا مدیرعامل شرکت عوض شده است و با شما یک جلسه خصوصی دونفره تشکیل داده است. آیا در این موقعیت نیاز ندارید خوب صحبت کنید؟

پس سخنرانی و فن بیان تنها برای مدرس ها، اساتید دانشگاه ها، وکلا، وزیران، نمایندگان مجلس، روحانیون، مجری ها و… نیست و همه ما به آن نیاز داریم چه یک فروشنده ساده باشیم، چه یک دانشجو و حتی یک خانم خانه دار؛ چرا که کلام ما برای ما اعتبارآفرینی می کند.

چطور فن بیان خوبی داشته باشیم؟

در اوایل این مقاله لیستی از مواردی که باید در هنگام صحبت کردن به آنها توجه کنیم تا فن بیان خوبی داشته باشیم را برایتان نوشتم. از آنجایی که پرداختن به تمامی آن موارد در قالب یک مقاله طولانی و خسته کننده می شود، تنها دو موضوع بسیار قدرتمند برای تجربه کردن یک فن بیان خوب را در ادامه برایتان می آوردم:

اول: تقویت لحن

طبق تحقیقات انجام شده توسط پروفسور آلبرت محرابیان ۳۸ درصد از کلام ما را لحن ما تشکیل می دهد که نشان دهنده میزان اهمیت آن در کلام ماست. لحن همان آهنگین بودن کلام ماست که اگر وجود نداشته باشد، مخاطب بعد از چند دقیقه دیگر حوصله گوش دادن به صحبت های ما را ندارد.

لحن آن قدر مهم است که گاهی با جملاتی مواجه می شویم که صِرف تغییر لحن، معنای آن تغییر خواهد کرد.

در زیر به نکاتی که باید به آن ها توجه کنیم تا لحن در کلام ما شکل بگیرد و یا تقویت شود، اشاره می کنم:

الف) تُن صدا

اولین موردی که به ما کمک می کند تا لحن در کلاممان تقویت شود این است که در خلال صحبت هایمان، گاهی صدایمان را بالا ببریم و گاهی آن را پایین بیاوریم. همچنین برخی از کلمات و جملات را با تأکید بیان کنیم و گاهی بعد از بیان کلمه یا عبارتی مکث نماییم.

تمرین حماسی خوانی برای افزایش تن صدا می تواند مفید باشد. در ویدئو زیر که قسمتی از کارگاه فن بیان و سخنرانی است، می توانید نمونه ای از انجام این تمرین را مشاهده نمایید: 

ب) سرعت کلام

در هنگام صحبت کردن گاهی نیاز است تا سرعت کلام خود را بالا ببریم (برای مثال در هنگام بیان مواردی که خیلی مهم نیستند) و گاهی نیاز است سرعت کلاممان را پایین بیاوریم (برای مثال هنگامی که می خواهیم به نکات مهمی اشاره کنیم که در ذهن مخاطب بماند). در مابقی موارد سرعت کلاممان می تواند عادی باشد. تمرین مشدد خوانی می تواند در این زمینه به شما کمک کند. نمونه ای از انجام آن را می توانید در این صفحه مشاهده نمایید.

ج) انرژی کلام

برای آنکه کلاممان در مخاطب اثر کند نیاز است تا انرژی کافی داشته باشد چراکه کلام بی انرژی همچون پرنده بدون بال است که حتی نمی‌تواند یک متر هم بپرد. زمانی کلام ما انرژی خواهد داشت که ما از ظرفیت کامل اندام های کلامی (که شامل زبان، تارهای صوتی، لب ها، دندان و فک می‌شود) استفاده نماییم و هنگام ادای کلمات حق آن ها را ادا کنیم؛ یعنی دهان را کامل باز و بسته کرده و هر حرف از مخرج درست خود بیان شود. تمرین خودکار برای انرژی بخشی به کلام ما بسیار مفید خواهد بود.

در ویدئو زیر که قسمتی از کارگاه فن بیان و سخنرانی است، می توانید نمونه ای از انجام تمرین خودکار را مشاهده نمایید: 

د) بیان احساس

اگر کلام ما فاقد احساس باشد، برای مخاطب جذابیتی ندارد. احساسات همچون رنگ هستند برای کلام ما که آن را جذاب‌تر می‌کند. احساساتی همچون تعجب، هیجان، ترس، غم، شادی و… باید در کلاممان تجلی پیدا کنند.

همچنین باید توجه کنیم که این احساسات در موقعیت مناسب خود قرار گیرند. برای مثال فرض کنید چقدر بد خواهد بود اگر در مراسم ترحیم با لحنی خوشحال و شاد تسلیت بگوییم و یا در مراسم عروسی با لحنی خشک و غمگین تبریک بگوییم.

دوم: تمرین ضبط و تحلیل صدای خودمان

هر کدام از ما در هنگام صحبت کردن معمولاً از الگوی ذهنی خاصی پیروی می کنیم که بعضاً خودمان هم به آن آگاهی نداریم: سرعت کلام برخی بسیار کم است و برخی بسیار تند صحبت می کنند، گروهی یکنواخت و کسل‌کننده صحبت می‌کنند و گروهی آهنگین، بعضی محکم و راسخ کلمات را ادا می کنند و بعضی شُل و بی‌حال.

کمتر دیده‌ام که افراد از نحوه صحبتِ خود، آگاه باشند. البته افرادی هم که آگاه هستند کمتر تمایلی به تغییر یا اصلاح آن دارند؛ اما آگاه بودن ما از نحوه صحبت کردنمان به عنوان فردی که قصد تقویت فن بیان خود را دارد، امری ضروری است.

بهترین روش برای آگاهی از نحوه صحبت کردنمان این است که صدای خود را ضبط کنیم. زمانی که به صدای خودمان گوش می‌دهیم، متوجه می شویم که از چه کلماتی استفاده می کنیم و نحوه بیان ما در هنگام بیان کلمات چگونه است. با این کار می توانیم به این آگاهی برسیم که:

• آیا از کلمات مناسب استفاده می کنیم؟
• آیا کلماتمان متناسب با نوع ارتباط، شخصیت ما و همچنین محیطی که در آن قرار گرفته ایم، می باشد؟
• آیا کلمات را کامل بیان می کنیم؟
• آیا لحن مناسبی داریم؟ شُل صحبت می کنیم یا محکم؟
• سرعت کلاممان بالاست یا آهسته صحبت می کنیم؟
• آیا قدرت و بلندی صدای ما مناسب است؟
• آیا بجا و به‌موقع مکث کرده ایم؟
• آیا در صحبت هایمان از صداهایی مثل «عععععه» استفاده می کنیم؟
• و … .

بعد از آنکه صدای خود را مورد ارزیابی قرار دادیم و به سؤالات بالا پی بردیم بایستی درصدد اصلاح آنها برآییم. این مهم ترین قسمت این تمرین است. دستیابی به نقاط ضعف صحبت کردن به تنهایی هیچ کارایی ندارد. مهم این است که بعد از هر بار ارزیابی خود، تغییرات لازم را در صحبت کردن هایمان ایجاد کنیم.

برای اجرای این تمرین بهتر است که:

۱- در شرایط یکسان ضبط کنیم

برای اینکه بتوانیم تحلیل دقیق تری از صحبت های ضبط شده خود داشته باشیم بهتر است هر بار در شرایط یکسان صدای خود را ضبط کنیم؛ یعنی مثلاً یک‌بار با گوشی تلفن همراه و دفعه بعدی با لپ‌تاپ و بار دیگر با ویس رکوردر و … ضبط نکنیم. یکی از تجهیزات را انتخاب کرده و همیشه از آن استفاده کنیم.

همچنین این یکسانی شرایط را باید در مواردی همچون میزان فاصله تا دستگاه ضبط کننده، محیطی که در آن قرار می گیریم و حالت بدنمان که نشسته ایم یا ایستاده و … رعایت کنیم.

۲- سه دقیقه کافی است

نیازی نیست حتماً مدت زمان زیادی صحبت خود را ضبط کنیم تا بتوانیم ارزیابی دقیقی داشته باشیم. مُشت نشانه خروار است. در سه دقیقه صحبت، شما دقیقاً از همان الگوی کلامی استفاده می کنید که در یک ساعت صحبت از آن بهره می گیرید. لذا نیازی نیست زمان زیادی را صرف آن کنید.

۳- یک‌بار کمه

 فایلی که ضبط کرده اید را چند بار گوش دهید. مطمئناً هر بار نکات جدیدی به ذهنتان می‌رسد. ضمناً نیاز است تا کاغذ و خودکار به همراه داشته باشید تا نقاط ضعف و قدرت خود را یادداشت نمایید.

۴- از صدام خوشم نمیاد

اگر تا به حال صدای خود را ضبط نکرده باشید، در دفعات ابتدایی ممکن است از صدای خودتان خوشتان نیاید. جالب است بدانید این موضوع برای همه همین طور است زیرا تا قبل از ضبط صدا ما همیشه صدای خود را با اندام های درونی (گوش درونی) شنیده ایم اما این بار که صدای خود را ضبط کرده و به آن گوش می دهیم، آن را با اندام بیرونی (گوش بیرونی) می شنویم؛ و این طبیعی است که این دو اندام، متفاوت از هم می شنوند. نگران این موضوع نباشید؛ چرا که بعد از چند بار گوش کردن، به صدای خود عادت می کنید.

تمرین:

لطفاً به مدت ۲۱ روز و هر بار به مدت ۳ دقیقه درباره یک موضوع دلخواه صحبت کرده و صدای خود را ضبط کنید (روخوانی نکنید بلکه حرف بزنید). سپس آن را ارزیابی کرده و از خود بپرسید:

بهتر بود چه می‌گفتم؟

چطور بهتر بود می‌گفتم؟

معرفی کتاب در زمینه تقویت فن بیان

در ادامه برای دوستانی که به دنبال آموزش سخنرانی و فن بیان هستند و می خواهند در کنار تمرین های ارائه شده از مطالب کتاب ها هم استفاده کنند، چند کتاب معرفی می کنم:

۱- اصول سخنرانی به شیوه TED

۲- آیین سخنرانی از دیل کارنگی

۳- اسرار سخنرانی و ارائه استیو جابز

۴- سخن بگویید تا برنده شوید از برایان تریسی

۵- سخنرانی پیروزمندانه از برایان تریسی

۶- آموزش فن بیان از نشر هورمزد